Manuel Suárez Suárez

Os meus estudos de ‘Preparatorios de Abogacía’ en Montevideo curseinos no IAVA (Instituto Alfredo Vázquez Acevedo) e tiven a sorte de que a miña profesora de Literatura fose a gran poeta uruguaia Idea Vilariño que era descendente por liña paterna de emigrantes do Concello de Ponteceso. A profesora Vilariño é sen dúbida quen máis afondou no estudo da literatura tanguera e os seus eruditos traballos de investigación imprescindibles para calquera análise que se queira realizar. O primeiro no que fai fincapé sobre as letras do tango é que ningún autor se atreveu nunca a escribir os textos das cancións segundo se pronunciaban. Os precursores da literatura tanguera incluían lunfardismos pero nunca chegaron a substituír as “elles” por “yes”.

Os tangos máis antigos (antes do 1900) tiñan a súa letra aínda que era un texto improvisado e tiña un carácter secundario xa que naquel momento o tango era, fundamentalmente, unha danza. O siareiros das academias e peringundíns inventaban letriñas, case sempre obscenas, que non eran moi axeitadas para a súa interpretación en locais públicos. Pero como ben dicía Gobello para que toda esta sub-literatura puidese asomarse al varieté debe ter unha presentación decorosa e para iso o tango botou man da form aliteraria do cuplé. Se analizamos as letras de Villoldo (Ángel Gregorio Villoldo Arroyo, 1861-1919) vemos nelas unha clara estructura cupletística e tamén moita similitude na temática. Por exemplo a tradicional fachenda dos cuplés hispánicos ten unha copia nas beiras riopratense no xeito de sacar pecho ou hacer pinta de aqueles precursores compadritos arrabaleros. Si la famosa Pastora Imperio cantaba Yo soy la flor y nata de los Madriles; es ahora en Buenos Aires donde Lola Candales canta Yo soy la Morocha, la más agraciada.

Quisiera estar en Buenos Aires para poder asistir a la representación de la obra teatral Discépolis que tiene lugar en el Centro Cultural de la Cooperación en la céntrica avenida Corrientes. Mi interés por el tango rioplatense me lleva a aplaudir y a felicitar al grupo de actores que suben al escenario para homenajear al gran autor Enrique Santos Discépolo, el reconocido letrista es responsable también de la que creo es la mejor definición del tango: “Es un pensamiento triste que se baila”. La dramaturgia es una creación de la actriz Maggi Persíncola que también es la directora.

Para o investigador arxentino Arturo Mascia na linguaxe do tango temos tres formas de manifestación: a) o lunfardo; b) o gauchesco; c) o depurado de expresións vulgares. Fai fincapé na importante influencia do romanticismo e do modernismo nas letras do tango xa que os versos dos payadores eran fillos do romanticismo que era unha corrente literaria chea de idealismo, sentimentalismo e paixón. Pero os poetas dos anos vinte do século pasado eran herdeiros do modernismo que predicaba unha revalorización da estrofa e do verso.

A partir de 1880 e ata aproximadamente o ano 1930, agroma en Bos Aires, Montevideo e Rosario un fenómeno teatral de importantes dimensións. Nestas tres cidades-porto terá lugar o movimento teatral máis importante da historia riopratense que vai acompañado de publicacións nas que se recollen os textos das obras e tamén información sobre o xénero teatral. A literatura dramática riopratenses vai xunto coa historia do momento xa que os autores recollen os acontecementos como fieis rexistradores dos sucesos da vida popular. Os dramaturgos son herdeiros das fontes hispánicas pero constrúen cos seus textos un verdadeiro teatro popular riopratense. Antes os textos eran sobre estranxeiros pero agora as obras incluén, case sempre, a un tano ou a un gayego recén chegado as beiras da Arxentina ou do Uruguai.

Arredor dos anos 1860-1870 nas capitais da Arxentina e do Uruguai comezou a xestación dunha danza (o tango) que hoxe é unha das súas máis recoñecidas marcas identitarias. Na proximidade dos postos militares que alí eran os “cuarteles de los milicos” había casas nas que se bailaban valses, mazurcas e chotis. Nos descansos da pequena orquestra, ten lugar a participación duns cantantes que chaman milongueros que veñen dos arrabaldos das cidades e cantan cancións improvisadas coas que manteñen vivo o patrimonio musical do mundo rural. Os asistentes o baile dicían que ían “a la milonga” a bailar coas “chinas” o que significaba a entrada do rural no mundo urbano xa que a milonga era o sinal de identidade dos troveiros do campo, os payadores.

Estou a lembrar cando lle pedín ao doutor Sixto Seco que falase co presidente Fernández Albor (amigo seu e tamén socio na clínica compostelá ‘A Rosaleda’) para que a Xunta lle concedese a medalla Castelao ao moi egrexio loitador galeguista, residente en Montevideo, Manuel Meilán Martínez. Un pouco antes, no ano 1985, recibira a medalla outro emigrante tamén ancorado na capital uruguaia, Xesús Canabal Fuentes. Neste caso a iniciativa foi do propio médico de Mugardos que admiraba o labor galeguista e a solidaria man de don Xesús que sempre estaba onde era necesaria unha axuda. Pois agora corresponde engadir aos dous premiados a unha muller (Iolanda Díaz Gallego) que foi o sangue novo que desde Sarria achegou a súa paixón nas actividades que defendían a identidade propia de Galicia na capital da República Oriental do Uruguai.

Sempre se fala dos compositores como creadores do tango riopratense pero no alborecer do tango as cousas foron doutro xeito xa que o tango antes que nada foi unha danza. Logo e xa cunha música orixinal consolidada é cando os bailaríns-creadores engaden todas as figuras por eles inventadas. O tango-danza nace como un baile de carácter esencialmente popular pois nas cidades de Bos Aires, Montevideo e Rosario había, agardando, amplos e axeitados escenarios. A suma de achegas crea unha danza que despois será canción e orquestra e Carlos Gardel. É ben sabido que diante de Gardel (Carlos Escayola Oliva) todos os riopratenses de certa idade sinten morriña e ninguén quere bailar xa que a súa voz é para meditar, reflexionar e gozar, sen présa, dun saboroso mate.

Quixera que neste ano 2024 non sexa esquecido o centenario de Xosé Alonso-Trelles Xarén. Naceu en Ribadeo (Lugo) o 7/V/1857 e morreu na capital da república Oriental do Uruguai o 28/II/1924.

O tango é a música popular e a danza máis representativa das terras riopratenses e forma sólida parte da cultura urbana na Arxentina e no Uruguai. O tango non é folklore xa que posúe autores que son os músicos e letristas. O seu propio nome é motivo de discusión e hai varias teses sobre a posible etimoloxía da voz tango. Roberto Selles di que xunto co tráfico de escravos embarcou tamén un “ritmo polizón” agachado nas mans dos negros. Hai investigadores que sosteñen que o ritmo naceu nas costas de Guinea que era unha zona de forte tráfico escravista. Din que nalgunha das linguas dos escravizados a palabra bailar é tamgu ou tiangu pero no norte de Guinea o bailar é dongo e tomton ou tamtamgo. Para intentar un achegamento a orixe da danza chamado tango hai que visitar a autores como Vicente Rossi, Carlos Vega, Lauro Ayestarán, León Benarós, Ventura R. Lynch, Cédar Viglietti, José S. Tallón, Andrés M. Carretero, Tulio Carella ou Jorge Luis Borges xa que non hai acordo sobre a achega dos africanos na súa xestación.

En novembro de 1958 ía coa miña nai no ‘Cabo de Hornos’ camiño de Montevideo. O meu pai levaba uns anos na capital uruguaia sen poder xuntar os cartos necesarios para o pagamento das nosas pasaxes e por iso foi que a miña nai acudiu ao programa de reunificación familiar de ‘Acción Católica’. Coido que tamén axudou moito ao embarque o triste acontecemento do mes de xullo cando nun monte da miña aldea de Tines (Concello de Vimianzo) fun trabado por unha loba que case acaba comigo. O certo é que toleaba por facer a viaxe e na aldea repetía unha e outra vez que eu vou a Montemineo.

A maioría dos escravos negros que chegaron ao Río da Prata viñan dos territorios africanos de Angola, Congo e Guinea e por iso a súa lingua era do grupo bantú. Moitas das palabras que se usan na lingua riopratense son de raíz kimbundu (bantú) como por exemplo: batuque, cachimba, catanga, catinga, dengue, malambo, Mandinga, milonga, mucama ou quilombo. Os escravos e logo os libertos tiveron que organizarse para intentar a conservación da súa identidade e foi así que artellaron a súa vida arredor da súa nación ou comunidade de orixe que tiña as súas propias autoridades para a celebración, encuberta, das festas e rituais relixiosos.

A totalidade do actual territorio da República Oriental do Uruguai e as provincias arxentinas de Bos Aires, Entre Ríos, Santa Fe e Corrientes, forman unha moi ampla rexión que se chama litoral riopratense. Este espazo xeográfico abrangue as terras que regan os grandes ríos da Prata, Paraná e Uruguai. Os habitantes máis característicos deste ‘litoral’ eran os gauchos que xurdiran na época colonial logo da chegada a estes campos abertos do gando vacún e cabalar. O gando chegou a provincia de Bos Aires e a de Santa Fe no século XVI e a Banda Oriental (actual Uruguai) no século XVII. Nestes territorios o gando chegou antes da instalación de poboación humana europea. Os rabaños en total liberdade medraron moitísimo en pouco tempo e sen ningún pastor que se considere o seu propietario, era o chamado gando cimarrón.

En Bos Aires e Montevideo os emigrantes europeos non crearon ningún barrio de carácter étnico e quizais por iso mesmo é que hoxe podemos buscar a contribución dos galegos no tango. Se os napolitanos e os galegos vivisen no seu gueto non habería ningunha posibilidade de cociñar as morriñas que cada quen leva no seu interior xa que cada morriña, coas súas propias características, quedaría dentro dos lindeiros do gueto. Coido que nestas dúas capitais, tiveron moi pouca importancia os factores de tipo cultural para determinar un asentamento nun o noutro barrio. Os que marcaron os lugares de instalación foron factores de tipo estructural, é dicir, os lugares onde había oferta de traballo e transporte e vivenda accesible. Claro está que se había posibilidade de elección, pois escollíase vivir perto dun familiar ou amigo da aldea ou da parroquia.

Os anos pasan pero aínda non esquecín case nada do acontecido o 21 de xullo de 1958 nun monte da miña aldea de Tines (Concello de Vimianzo). Non teño que esforzarme na lembranza xa que gardei as...

Haberá que falar do ano 1850 se queremos indicar unha data para o comezo do proceso de urbanización nas capitais da República Arxentina e da República Oriental do Uruguai. A vida de ambos portos estivo sempre moi xunguida xa que os acontecementos dunha beira tiñan consecuencias na outra. Montevideo case duplica a súa poboación entre 1843-1851. Esta xeira histórica é chamada do Sitio Grande xa que a cidade estivo sitiada oito anos ata a sinatura da paz o 8 de outubro de 1851. En Bos Aires nestes anos o goberno estaba en mans de Juan Manuel de Rosas [Rozas] que foi quen axudou ao xeneral Oribe a manter o cerco desde o seu cuartel do Cerrito. Habería moito que explicar sobre o federalismo e o caudillismo e o imperialismo inglés pero iso vai quedar para cando imparta en Bos Aires e Montevideo o curso intensivo sobre os galegos no tango ou sexa A emigración galega do tango riopratense.

O moi recoñecido poeta Carlos Tomás Penelas Abad sempre soubo onde tiña as raíces. Naceu en Piñeiro-Avellaneda que era o lugar de maior concentración de emigrantes galegos da República Arxentina. Foi o benxamín nunha familia de nai da comarca de Ourense (Santo André de Rante) e pai da comarca de Betanzos (A Espenuca de Coirós) na que Galicia estaba moi presente xa que no fogar os pais falaban en galego.

Hai anos que case puiden impartir en Bos Aires un cursiño especial sobre os emigrantes galegos no tango riopratense. Digo case pois tiñamos todo arranxado co meu amigo Adolfo Lozano Bravo pero, por desgraza, este grande empurrador da nosa cultura faleceu (21-V-2014) antes de anunciar o comezo das miñas charlas tangueiras no Centro Galego de Avellaneda e no Centro Galego da Prata. Os dous lugares de celebración eran onde impartía as súas clases o moi comprometido fillo dun emigrante da parroquia de Santalla de Dumpín nas terras lucenses de Castro de Rei. Os sábados pola tarde serían en Avellaneda e os domingos pola mañá na cidade da Prata.

O neno emigrante de cinco anos na capital da República Oriental do Uruguai está moi contento neste novo lugar que non ten ningunha semellanza coa aldea de Vimianzo onde nacera. Aínda que só pasaran dous meses da chegada no ‘Cabo de Hornos’ xa case esquecera aqueles 20 días de longa singradura desde o porto da Coruña. Estou a lembrar o mes de febreiro de 1959 que foi cando sentín, no barrio de Aires Puros, que Montevideo estaba cheo de alegría. Aquel primeiro verán quedoume gravado e permanece no meu corazón. O primeiro areal ou praia que coñecín foi a do Buceo e a segunda a de Malvín.

 

Os amigos montevideanos de Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao quedaron fondamente entristecidos polo falecemento en Bos Aires do exiliado rianxeiro que trouxera ao Río da Prata o lume aceso da identidade no seu corazón. En setembro de 1950 deciden fundar un programa de radio en lembranza de quen os enchera de forza para defender un estatuto de autonomía para Galicia. Así nace ‘Sempre en Galicia’ que o vindeiro 3 de setembro celebrará a festa do seu 73 aniversario. Hai que informar que o programa emítese enteiramente en lingua galega o cal fai que sexa merecente dos maiores recoñecementos.